ارگ کریم خان زند
شیراز مملو از آثار تاریخی و جاذبههای توریستی است ارگ کریم خان یا زندان کریم خان از معروفترین این آثار است. با مراجعه به ارگ کریم خان میتوانید بناهای معروفی مانند بازار وکیل، چندین کاروانسرا قدیمی، حمام وکیل، مسجد وکیل و باغهای این ارگ را مشاهده کنید. این ارگ در زمان کریم خان برای سکونت وی ساخته شد و بعد از حمله آقا محمد خان، بهعنوان دارالحکومه امرایی از آن استفاده میشده است. عظمت و شکوه این بنا در کنار سادگی آن از اصلیترین شاخصههای ارگ کریم خان شیراز هستند. این ارگ از بخشهای مختلف مانند حمام، اتاقها، حیاط، حوضهای آب و غیره است.
با ارگ کریم خان آشنا شوید
طراحی ساختمان ارگ کریمخان طوری است که ساختار مستطیل شکل دارد و از دو بخش مجزا تشکیل شده است. در این سازه یک بخش بهعنوان پایگاه نظامی ساخته شده است و بخش دیگر برای سکونت طراحی شده است. این ارگ 13 هزار متر مربع بنا دارد و دارای 4 هزار متر مربع زیربنا است. این بنا بعد از تخریبهای مختلف هنوز پابرجا و راسخ است. دلیل مقاومت این بنا استفاده از مصالح و مواد اولیه عالی است که در ساخت آن استفاده شده است. بیرون این ارگ ساده و بدون آلایش است و ساختار امنیتی و دوام و استحکام آن بیشتر مد نظر بوده است. اما داخل این بنا دارای تزئینات ظریف و ریزهکاریهای زیبایی است.
بخش مسکونی این ارگ شامل سه بخش شمالی، جنوبی و غربی است. هر ضلع یک ایوان ستون دار یا بدون ستون سنگی است. در دوره قاجار ستونهای اصلی ایوان جنوبی و غربی حذف شده و با ستونهای جنوبی مارپیچ جایگزین شدند. در دو طرف هر ایوان، تالار و میدان تالارها و دو راهرو و دو طبقه و 6 اتاق واقع شده است.
از زیباییهای ارگ کریم خان ارسیهایی است که در این ارگ وجود دارند. ارسی به پنجرههای چوبی گفته میشود که در آنها از شیشههای رنگی استفاده شده است. این پنجرهها بهصورت عمودی باز و بسته میشوند. سقف تالار بهصورت دو پوش ساخته شدهاند و سقف کاذب دوم نیز با یک فاصله از سقف اصلی ساخته شده است. سقف داخلی بهصورت طاقدار و با مقرنسهای گچی و دارای نقاشیها و تذهیبهای زیبا ساخته شده است. این نقاشیها از دوران صفوی الهام گرفته شدهاند. در این نقاشیها از متریالی مانند طلا، جیوه، شنگرف، گل اخرا، و دیگر مواد معدنی استفاده شده است. در بخش شمالی ارگ یک حیاط خلوت و اتاقهای مجزا از کل عمارت قرار دارند. در 4 گوشه بنا و در کنار برجهای مراقبت هم حیاط خلوتهایی قرار دارند که برای سرویسدهی به مهمانان و آشپزخانه از آنها استفاده میشده است. حمام وکیل هم که از سازههای معروف این ارگ است؛ در بخش جنوبی ارگ ساخته شده است.
تاریخچه ارگ کریمخان
ارگ کریم خان محل زندگی و حکومت کریمخان زند بوده است که مردم او را با لقب وکیلرعایا هم میشناختند. قدمت این بنا به دوران زندیه باز میگردد و بهخاطر موقعیت مکانی خوبی که دارد؛ گردشگران و توریستان را همواره جذب میکند. بعد از اینکه شیراز بهعنوان پایتخت حکومت زندیه انتخاب شد؛ این ارگ برای زندگی و حکومت کریم خان بنا شد. او برای ساخت این بنا میدان نقش جهان اصفهان را الگو قرار داد و قصد داشت ارگ کریم خان میدانی شبیه به میدان نقش جهان داشته باشد. او در شمال شهر شیراز قدیم یک میدان بزرگ ساخت و نام آن را میدان توپخانه گذاشت.
ارگ کریم خان زند در غرب میدان توپخانه واقع شده است و در کنار آن چند کاروانسرا در شرق، میدان حمام و مسجد وکیل در غرب و همچنین جنوب غربی آن واقع شده است. در دوران محمد خان قاجار تعداد زیادی از محوطهها و ساختمانها تخریب شدند؛ اما این بنا از تخریب در امان ماند. در طول دوران ارگ کریم خان بهعنوان محلی برای سکونت توسط حاکمان مختلف انتخاب شد. درواقع این ارگ در زمان قاجار ثبات و ارزش و اهمیت حکومتی کمتری داشت و حاکمان مختلف به نسبت سلیقهای که داشتند؛ تغییراتی در آن ایجاد میکردند. گفته میشود این ارگ تا 2 سال در زمان پهلوی بهعنوان زندان استفاده میشد. بعد از این واقعه، این ارگ در سال 1350 در اختیار اداره فرهنگ و هنر درآمد و بهعنوان موزه از آن استفاده میشد. در سال 1351 این ارگ با شماره ثبت 918 بهعنوان آثار ملی ایران ثبت شد. هماکنون نیز ارگ کریمخان بهعنوان موزه بزرگ فارس قابل بازدید است.
معماری ارگ کریم خان
در مقایسه با سایر بناهای تاریخی ایران، ارگ کریم خان ساختار سادهای دارد. این بنا برخلاف سازههای دیگر دوران صفویه یا قاجاریه مجلل نیست؛ اما ایمن و مقاوم ساخته شده است. در داخل این بنا نیز از تزئینات و دیزاینهای چشمگیری بهره گرفتهاند. این ارگ درواقع بهعنوان یک سازه نظامی و مسکونی ساخته شده است. نمای بیرونی این ارگ بیشتر شبیه به یک سازه نظامی است؛ اما بخش داخلی آن بهصورت یک سازه مسکونی با نماها و باغ و آبنما طراحی شده است. دیوارهای این ارگ ضخیم و غیرقابل نفوذ هستند. در 4 گوشه برج ارگ نیز برجهای دیدهبانی طراحی شده است. 4 برج دیدهبانی و خندق و جانپناهی که برای سربازان طراحی شده است؛ بخش نظامی برج را تشکیل میدهند.
معماری ارگ کریم خان شیراز به شیوه درونگرا ساخته شده است که بازتابی از بناهای اصفهانی است. معماری این بنا شامل تزئینات ظریف است و فضای داخلی مجللی دارد. اما نمای بیرونی آن ساده و بدون تشریفات است. در ورودی این بنا کاشیکاریهای زیبایی با نقش رستم و دیو مشاهده میکنید که در دوران قاجار و بعد از خراب کردن طرحهای زندیه، با سلایق مختلف، طراحی و نصب شدند.
بعد از ورودی ارگ، به بخش مسکونی و اتاقها میرسید که در سه جهت شمالی، جنوبی و غربی ایجاد شدهاند. هر اتاق یک ایوان و دو ستون دارد که در آغاز ساخت ارگ، به شکل سنگی بودند؛ اما بعد از تصرف محمد خان ستونهای ایوان جنوبی تخریب شده و با ستونهای چوبی مارپیچ جایگزین شدند.
در دو طرف هر ایوان تالار ارگ کریم خان زندیه و در میان آن، دو راهرو، دو طبقه و 6 اتاق وجود دارد که در دوران پهلوی و برای نگهداری زندانیان ساخته شدند. تالارهای ارگ دارای پنجرههای ارسی هستند که جلوه بینظیری به فضا دادهاند. سقف تالار دوپوش است و سقف کاذب با کمی فاصله از سقف پایینی قرار دارد.
بخشهای مختلف ارگ کریم خان
ساختار ارگ کریم خان را میتوان به بخشهای مختلف تقسیم کرد:
حیاط خلوت
در شمال ارگ، یک حیاط خلوت وجود دارد که چند اتاق مجزا از دیگر قسمتهای مسکونی در این حیاط ساخته شدهاند. این حیاط با ورود به صحن ارگ و در مجاورت برجها و چهار گوشه حیاط وجود دارد. در میان آن هم یک حوضچه قرار دارد. این حیاطها برای سرویسدهی به مهمانها و ایجاد آشپزخانه کاربرد داشتند.
حمام ارگ کریم خان
حمام ارگ کریم خان اولین حمامی است که بهصورت بنا ساخته شد و این خود یک بدعت در حمامهای ایران در آن دوران به حساب میآمد. این حمام دستنخوردهترین و سالمترین بخش بنا است که کمترین تغییر و تخریب در آن صورت گرفته است.
این حمام طراحیهای منحصربه فردی دارد که در لحظه ورود توجه شما را به خودش جلب میکند. زیباترین بخش حمام چهار ستون یک پارچهای است که در داخل گرمخانه واقع شده است. روی این ستونها تزئینات زیبایی طراحی شدهاند که جلوه بینظیری به حمام ارگ میدهند.
کف حمام طوری ساخته شده است که حمام بهصورت طبیعی همیشه گرم باشد. حمام در بخش ورودی یک رختکن دارد و در میان آن یک حوض 8 ضلعی واقع شده است. سکوهای اطراف حمام هم محلی برای استراحت، تتو، ماساژ، عوض کردن لباس و مواردی از این دست بودهاند. رختکن با یک راهرو به خزینه هدایت میشوید که محل اصلی استحمام بوده است.
رختکن این حمام بهصورت 8 ضلعی ساخته شده است و یک عرقچین آجری ساده دارد که در گوشههای آن ترنجهای آهکبری زیبایی به چشم میخورند. این حمام دارای یک 4 ستون سنگی یک پارچه است که در داخل گرمخانه ساخته شدهاند و روی آنها تزئینات و ریزهکاریهای زیبای به چشم میخورند.
در کف حمام دالانهایی وجود دارند که بهآنها گربهرو گفته میشوند. کاربرد این دالانها این است که دودههای داخل توپخانه را به دودکشها هدایت میکنند تا در این پروسه داخل حمام گرم شود.
حوض آب
حوض آب در ارگ کریم خان شیراز با یک سیستم ابتدایی ساخته شده است. این حوضها در برابر بخشهای مسکونی قرار دارند که نیازهای این بخشها را تامین کنند. در امتداد حوضهای شمالی جنوبی هم آبراههای وجود دارد که باعث زیبایی و صفا دو چندان این محوطه شده است. حوضها با سنگهای آهکی ساخته شدهاند که بهعنوان اتابک معروف بودند و در برابر آب و فرسایش دوام خوبی دارند.
در گذشته برای تامین آب معمولا آب را از رودخانه میآوردند یا از چاه آب میکشیدند؛ اما این کار وقتگیر و سخت بود و برای سازه بزرگی مانند ارگ کریم خان، مناسب نبود. برای حل این مشکل در مقابل هر بخش مسکونی، یک حوض جدا ساختند و آب آن را از قنات رکنآباد که حاوی آب زلال است؛ تامین کردند. آب این حوضها از قنات تامین میشد.
برج کج
یکی از جاذبههای ارگ کریم خان شیراز برج کج آن است. این برج از ابتدا کج نبود و بعد از گذشت زمان خودبهخود و بدون هیچ دلیل روشنی، شروع به کج شدن کرد. برج موجود در ضلع جنوب شرقی ارگ کمی به سمت پایین کج شده است و همین موضوع سبب شد که مانند برج پیزا جذابیت بیشتری برای گردشگری پیدا کند.
طراحی ساختمان ارگ کریمخان طوری است که ساختار مستطیل شکل دارد و از دو بخش مجزا شکیل شده است. یک بخش بهعنوان پایگاه نظامی ساخته شده است و بخش دیگر برای سکونت طراحی شده است. این ارگ 13 هزار متر مربع بنا دارد و دارای 4 هزار متر مربع زیربنا است. این بنا بعد از تخریبهای مختلف هنوز پابرجا و راسخ است.
دلیل مقاومت این بنا استفاده از مصالح و مواد اولیه عالی است که در ساخت آن استفاده شده است. بیرون این ارگ ساده و بدون آلایش است و ساختار امنیتی و دوام و استحکام آن بیشتر مد نظر بوده است؛ اما داخل این بنا دارای تزئینات ظریف و ریزهکاریهای زیبایی است.
هنوز دقیقا مشخص نیست که این برج چرا کج شده است. احتمال میرود که خندق و منابع آب زیرزمینی که زیر این برج واقع شده است؛ سبب کج شدن این برج شده است.
اتاقهای ارگ کریم خان شیراز
در بخش شمالی و جنوبی این بنا اتاقهایی برای سکونت قرار دارند که یک ایوان و دو ستون در کنار هم کدام از 6 اتاق واقع شده است. همه این اتاقها از داخل به هم متصل هستند و با یک بخش راهرو مانند از هم جدا میشوند.
دیوار بیرونی اتاقها آجری هستند و با پنجرههای بلند و چوبی مزین شدهاند. در ساخت این اتاقها سادگی در اولویت بوده است. هرچند در بالای برخی از این پنجرهها از شیشههای رنگی استفاده شده است. اتاقها حاوی عناصر خاصی مانند سردر، دوال، صاقجههای بالا و پایین، ازارهها، پستوها، مقرنس و قطاربندی و دیگر عناصر هستند.
اتاقهایی که بزرگتر و آفتابگیر باشند؛ شاهنشین گفته میشود. این اتاقها سقف بلندی دارند. ارگ کریمخان دارای 3 شاهنشین است که به آنها تالار بلندپایه یا بهشت پیرایه گفته میشود.
دیوارهای ارگ و ساختار امنیتی ارگ کریم خان
دیوارهای بلند با آجرهای ساده و بدون تزئینات دور تا دور برج را احاطه کردهاند. این دیوارها حدودا 12 متر ارتفاع دارند. برجهای دیدهبانی و خندق امنیت این ارگ را به خوبی تضمین میکردند. بهطوری که هیچ فرد ناشناسی نمیتواند بدون اجازه وارد یا خارج ارگ شود. در طراحی ارگ هم 4 برج قرار دارد که برای نگهبانان تعبیه شدهاند تا عبور و مرور افراد را زیر نظر بگیرند. ارتفاع برجها کمی از دیوارها بلندتر بوده و تقریبا به 14 متر میرسد.
ارگ کریم خان کجا واقع شده است؟
این ارگ در مرکز شهر قرار دارد و دسترسی به آن بسیار ساده است. آدرس دقیق ارگ کریم خان در نبش میدان شهرداری است.
سخن پایانی
ارگ کریم خان شیراز از جاذبههای گردشگری شیراز است که در دوران زندیه و توسط کریم خان زند ساخته شد. این بنا ساختار نظامی و مسکونی داشته و برای سکونت کریم خان طراحی شده بود. در نمای بیرونی این ارگ، ساختار دفاعی و مستحکمی را مشاهده میکنید که برای جلوگیری از نفوذ دشمن طراحی شده است. در داخل بنا ریزهکاریها و کاشیکاری و حوض آب و باغهایی برای سکونت تعبیه شدهاند که جلوه خانه را تداعی میکنند. ارگ کریم خان در مقایسه با سازههای دوران صفویه یا قاجار ساختار بسیار سادهتری دارد. بااینحال عظمت و استحکام این بنا همواره قابل ستایش است.
سوالات متداول
اصلیترین شاخصه ارگ کریم خان کدام است؟
در نگاه اول، سادگی این ارگ در مقایسه با سایر بناهای تاریخی از دوران صفویه یا قاجاریه توجه شما را به خودش جلب خواهد کرد. در طراحی نمایش بیرونی این سازه، امنیت حرف اول را میزند و دیزاینها و تزئینات اهمیت چندانی ندارند.
در این ارگ چه بدعتها و ایدههای اولیهای وجود دارد؟
ساخت حمام بهصورت عمارت، اولین بار در ارگ کریم خان انجام شد. پیش از آن حمامها ساختار ساده داشتند و تنها دارای یک خزینه بودند. همچنین سیستم آبرسانی که در این ارگ استفاده شده است؛ در زمان خود تازگی داشت.